Το κείμενο αυτό έχει ως σκοπό να προσεγγίσει κάποιες κοινές αντιλήψεις που είχε ο Εφέσιος Προσωκρατικός φιλόσοφος Ηράκλειτος με το Βουδισμό. Μέσω μιας διαφορετικής προσέγισσης επιλεγμένων αποφθεγμάτων του Ηράκλειτου (544-484 ΠΧ.) αναδύεται μία νέα κατανόηση σημαντικών εννοιών που συνδέουν μια καθολική αναζήτηση της αλήθειας.
Οι κοινές κατευθύνσεις με τον Βουδισμό ως προς τη “παροδικότητα” των πάντων, τη διαφοροποίηση της επονομαζόμενης “γνώσης” από τη “σοφία” και τέλος την αναγκαιότητα της ”αφύπνισης” από έναν κοινό λήθαργο που έχουμε περιπέσει. Επιπρόσθετα αυτή η θέαση της ουσίας των πραγμάτων μας δεικνύει πόσο η γλώσσα δυσκολεύεται (αλλά και αποτελεί εμπόδιο) στο να εκφράσει ανώτερες έννοιες, υπερβατικές αλήθειες και τελικά την πρωταρχική Βουδική μας φύση.
Ο Ηράκλειτος ήταν γόνος βασιλικής οικογένειας από την Έφεσο της Μικράς Ασίας. Η Έφεσος εκείνη την εποχή όπως και η Σμύρνη τον 19ο αιώνα ήταν κάτι αντίστοιχο με το σημερινό Παρίσι. Κέντρο μορφωτικό, εμπορικό αλλά και επικοινωνίας πολιτισμών από όλα τα γνωστά μήκη και πλάτη του τότε γνωστού κόσμου.
Μάλιστα κατάγονταν από τον ιδρυτή της πόλης τον Ανδροκλή και αυτό έδινε σε αυτόν και την οικογένειά του δικαιώματα διαδοχής του θρόνου. Δικαιώματα που απεμπόλισε δίνοντας με ευκολία τη βασιλεία στο αδελφό του όπως αναφέρει ο Διογένης ο Λαέρτιος. Μια καταγωγή που είχε πολύ μεγάλη σημασία στην Αρχαία Ελλάδα και που είναι φανερή η σημασία της άμα ανατρέξουμε στην Ιλιάδα.
Όλα τα παραπάνω μας δείχνουν μεγάλες ομοιότητες με τα πρώτα χρόνια της πορείας του Σακυαμούνι Βούδα που ήταν κι αυτός γόνος βασιλικής οικογένειας των Σάκυα. Είναι προφανές ότι ζούσε μέσα στο παλάτι έχοντας όλα τα αγαθά καθώς και όλη την εκπαίδευση που μπορεί να έχει κάποιος για να γίνει πρίγκηπας και μετά βασιλιάς. Όπως αναφέρεται (Kalupahana 1999:16), ‘είχε λάβει τις ανώτερες γνώσεις σε παραδοσιακές επιστήμες, φιλοσοφία και θρησκεία.’
Ο τρόπος που ο Έλληνας φιλόσοφος προσέγγιζε τα πράγματα ήταν αινιγματικός και δύσκολα κατανοητός ακόμα και για τους μορφωμένους της εποχής. Δεν είναι τυχαίο που τον ονόμασαν και ‘Σκοτεινό’. Έδινε μεγάλη σημασία στη μύηση και τη βαρύτητα που έχει η γενεαλογία των μυημένων στην πορεία προς την αληθινή γνώση.
Έτσι διαβάζουμε στον Διογένη Λαέρτιο (9:16) ‘’μάλα τοι δύσβατος ἀτραπιτός. ὄρφνη καὶ σκότος ἐστὶν ἀλάμπετον· ἢν δέ σε μύστης εἰσαγάγῃ, φανεροῦ λαμπρότερ’ ἠελίου.’ Και σε ελεύθερη μετάφραση: Στο δύσβατο δρόμο της γνώσης θα βρεις σκοτεινιά και κατήφεια. Για αυτό είναι σημαντικό να ακολουθείς μυημένο, για να λάμπει ο δρόμος σαν τον ήλιο μπροστά σου.
Όπως αναφέρεται (Sandywell, 1996) χρησιμοποιούσε τη γραμματική και τον πλούτο που έχει η Ελληνική γλώσσα με μεταφορικό τρόπο έτσι ώστε να δημιουργεί ασάφεια αλλά παράλληλα και να ιντριγκάρει τον ακροατή.
Η γλώσσα λοιπόν αποτελεί ένα όχημα και μόνον αυτό. Έναν τρόπο για να αφυπνίσει κόσμο προωθώντας ένα στοχευμένο μήνυμα. Με αυτό τον τρόπο οδηγούσε σε μια άλλη κοσμοθέαση που ‘ταρακούναγε’ στερεότυπα και επικρατούσες αντιλήψεις.
Σε απόλυτη ευθυγράμμιση (Rahula, 1974) ο Βούδας διαπίστωσε: ότι η ανθρώπινη γλώσσα είναι ανεπαρκής για να περιγράψει την ‘πραγματική φύση της απόλυτης αλήθειας ή την υπερκείμενη πραγματικότητα.’
Ένα ακόμα κοινό σημείο είναι ότι η υποκειμενικότητα οδηγεί στην αλλοίωση της πραγματικότητας κατά τη συνείδηση του καθενός. Έτσι ο Ηράκλειτος αναφέρει: “Περὶ μεγέθους ἡλίου, εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου.” (Το μέγεθος του Ηλίου είναι όσο το πλάτος μιάς πατούσας).
Και ο Βούδας (Mahātaṇhāsaṃkhaya-sutta) : “Η συνείδηση υπολογίζεται/προσμετράται από τη συγκεκριμένη κατάσταση που συνδέεται και από την οποία πηγάζει.” (Consciousness is reckoned by the particular condition dependent upon which it arises.)
Ο Ηράκλειτος αναφέρεται συχνά στους ανθρώπους σαν υπνωτισμένους, σαν υπνοβάτες που κοιμούνται και αυτό δημιουργεί μια σειρά από δοξασίες, γνώμες κτλ. Στον Πλούταρχο (Περί Δεισιδαιμονίας 3, 166c) διαβάζουμε: ὁ Ἡράκλειτoς φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσμον εἶναι τῶν δὲ κοιμωμένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι.
“Για τον Ηράκλειτο οι αφυπνισμένοι έχουν ένα κοινό κόσμο όταν ο κάθε κοιμισμένος στρέφεται στον δικό του, ιδωτικό κόσμο.”
Η διαδικασία αφύπνισης που χρειάζεται είναι απόλυτα πρακτική και δεν αφορά μαγικούς τρόπους, προφήτες και υπερκόσμιες καταστάσεις. Χρειάζεται απόφαση και πρακτική. Σκέψεις που ως γνωστόν έφεραν τον Ηράκλειτο αντιμέτωπο με τa ιερατεία και τις θρησκευτικές πρακτικές της εποχής του.
Σε απόλυτη αντιστοιχία αυτά τα γλυκά και μεταφορικά δεσμά του ύπνου δεν αφήνουν τον άνθρωπο να απελευθερωθεί από το Μπάρντο στο οποίο διαβιεί και κατ’επέκταση από την κυκλική πορεία της ύπαρξης και τη Σαμσάρα. Έτσι στην Mahāvagga (2000:1487) διαβάζουμε: “Η γνώση που χρειάζεται για την απελευθέρωση αναπτύσσεται. Τέτοια γνώση δεν βασίζεται σε θεϊκή παρεμβολή ή μυστικιστική διαίσθηση αλλά εκρέει από τη διαρκή πνευματική άσκηση και διοικείται από ένα επακριβές πρακτικό πλάνο.”
“The knowledge needed for liberation can be developed. Such knowledge does not depend on divine grace or arise as a mystical intuition, but emerges out of a matrix of persistent spiritual practice governed by a precisely articulated ground plan.”
Ως επίλογο στο σύντομο αυτό κείμενο θα ήθελα να σημειώσω ότι σύνδεση του Ελληνικού κόσμου με τον Βουδισμό υπάρχει όχι μόνο από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των Επιγόνων του αλλά προφανέστατα και από την εποχή των Προσωκρατικών. Απλά τα κείμενα της εποχής δεν ‘σώθηκαν’. Ο Ηράκλειτος άνηκε σε βασιλική οικογένεια και για αυτό έχουμε την τύχη να έρθουμε σε επαφή με τις σκέψεις και τα ρητά του.
Νικόλαος Κόκκινος
Παραπομπές
- Στράβων, Chapter 1, section 3.
- Academy of Institutions and Cultures. Heraclitus and the Buddha – Approaching Truth in early Greek and early Buddhist Thinking
- Diogenes Laertius, 9. 6
- Hippolytus, Refutations IX, 10
- Mahātaṇhāsaṃkhaya Sutta. 2001. The Middle Length Discourses of the Buddha, A Translation of the Majjhima Nikāya. Translated from the Pāli by Bhikkhu Bodhi. Boston: Wisdom Publications.
- Mahāvagga, The Great Book. 2000. The Connected Discourses of the Buddha. A Translation of the Saṃyutta Nikāya by Bhikkhu Bodhi. Boston:Wisdom Publications.
- 1928. Moralia. Vol II. Loeb Classical Library 222. Cambridge, Mass: Harvard University Press.
- Rahula, Walpopa.1974. What the Buddha Taught. New York: Grove Weidenfeld. Richardson, J. Williams. 1974. Heidegger. Through phenomenology to thought. The Hague: Maertinus Nijhoff.
- Sandywell, Barry.1996. Presocratic Reflexivity: The Construction of Philosophical Discourse c. 600 – 450 BC. Logological Investigations Volume 3. London: Routledge.
- Wikipedia, 2017. https://en.wikipedia.org/wiki/Heraclitus